Ο Έξαρχος είναι χωριό του Νομού Φθιώτιδας. Βρίσκεται κτισμένο σε υψόμετρο 300 μ. και σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει 699 κατοίκους οι οποίοι στην πλειονότητά τους είναι γεωργοί,ασχολούμενοι κυρίως με την καλλιέργεια δημητριακών και βαμβακιού.

Άποψη του χωριού από το εξωκλήσι των Αγίων Ταξιάρχων

Ο οικισμός απέχει 18 χλμ από την Αταλάντη. Με την εφαρμογή του Νόμου συνένωσης Δήμων και Κοινοτήτων Καποδίστριας (2539/97) απετέλεσε Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Αταλάντης. Aπό την 1η Ιανουαρίου του 2011 υπάγεται διοικητικά, ως Τοπική Κοινότητα, στο Δήμο Λοκρών. Έχει εξελιχθεί σε ένα σύγχρονο χωριό, χτισμένο στις παρυφές του όρους Χλωμό. Έχει δημοτικό σχολείο, νηπιαγωγείο, ταχυδρομείο, αγροτικό συνεταιρισμό, αθλητικούς συλλόγους (Ολυμπιακός Εξάρχου), γήπεδα, αγροτικό ιατρείο και Κ.Α.Π.Η.

Βρίσκεται σε απόσταση 18 χλμ νοτιοδυτικά της Αταλάντης. Ο δρόμος που συνδέει τον Έξαρχο με την Αταλάντη είναι ο πρωτεύον επαρχιακός δρόμος προς Καλαπόδι, με τη διαφορά ότι λίγο πριν από το Καλαπόδι υπάρχει διακλάδωση προς νότο που καταλήγει στον Έξαρχο. Το χωριό βρίσκεται σε οροπέδιο ύψους 360 περίπου μέτρων και περιβάλλεται από το όρος Χλωμό προς βορρά και από τις κορυφές Κάστρο δυτικά (431 μ), Μακρυορράχη νότια (507 μ) και Μισοβούνι ανατολικά (512 μ). Ο Έξαρχος μπορεί να χαρακτηριστεί ως ημιορεινός οικισμός. Το ανάγλυφο του εδάφους έχει προσδώσει στον οικισμό ακανόνιστο σχήμα που ακολουθεί το ανάγλυφο. Το κέντρο του οικισμού αποτελείται από μία πλατεία σε επίπεδα όπου βλέπει κανείς και την μεγάλη εκκλησία του χωριού.

Η ευρύτερη περιοχή του χωριού αποτελείται κυρίως από γεωργικές εκτάσεις. Ένα ρέμα διασχίζει το χωριό από βορειοανατολικά προς νοτιοδυτικά. Μορφολογικά, οι κατοικίες είναι χαρακτηριστικές των περισσότερων ορεινών ελληνικών χωριών. Με εξαίρεση μερικά λιθόκτιστα σπίτια με αυθεντικά κατασκευαστικά στοιχεία, αποτελούν ομοιογενές παραδοσιακό σύνολο.
Στον Έξαρχο υπάρχει αγροτικός ιατρός που επισκέπτεται μία φορά την εβδομάδα το χωριό. Διαθέτει επίσης τράπεζα αίματος με τακτικές αιμοληψίες από ειδικές κινητές ιατρικές μονάδες. Τα περισσότερα καταστήματα του Εξάρχου βρίσκονται στην κεντρική πλατεία και στους δρόμους που καταλήγουν σε αυτή. Είναι κυνηγότοπος πέρδικας, λαγού, μπεκάτσας, φάρσας στα ορεινά και αναγνωρισμένο πέρασμα αποδημητικών πουλιών, ορτυκιού, πάπιας, τρυγονιού και τσίχλας στα πεδινά και τις εκβολές των ποταμών.

Τοπικά έθιμα και εκδηλώσεις

Ενδιαφέρουσες καρναβαλικές εκδηλώσεις υπάρχουν τις απόκριες με λαϊκά δρώμενα που βασίζονται σε επίκαιρα κυρίως θέματα. Επίσης, τους καλοκαιρινούς μήνες κυρίως διοργανώνονται από τον πολιτιστικό σύλλογο Εξάρχου Υάμπολις θεατρικές παραστάσεις καθώς και χορευτικές βραδιές με ζωντανή μουσική και χορευτικούς συλλόγους απ’ όλα τα μέρη της Ελλάδας. Το πανηγύρι του χωριού γίνεται στις 10 Μαΐου. Την ημέρα αυτή γιορτάζει και το Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου στα Καμπιά.

Στην περιοχή του Εξάρχου υπάρχουν 9 ιεροί ναοί και εξωκλήσια: Αγ. Νικόλαος (περίφημος ναός με εξαιρετικές τοιχογραφίες του 12ου αι. έξω από τον οικισμό που λειτουργεί την Κυριακή του Θωμά), Αγ. Γεώργιος στην κεντρική πλατεία του χωριού, Αγ. Ιωάννης βόρεια του οικισμού, Παναγία βόρεια της κεντρικής πλατείας, Παναγία η μνήμη της οποίας γιορτάζεται την Παρασκευή μετά το Πάσχα (Ζωοδόχου Πηγής), Μεταμόρφωση του Σωτήρος, Αγ. Ταξιάρχες, Άγιος Γεώργιος και Άγιος Αθανάσιος.

Ιστορικά στοιχεία

Χάρτης αρχαίας Φωκίδας 

Το χωριό διαθέτει πλούσια αρχαία ιστορία και έχει διαρκή παρουσία από την προϊστορική εποχή έως σήμερα. Στην αρχαιότητα η περιοχή υπαγόταν στην Φωκίδα. Βορειοδυτικά του σημερινού χωριού τοποθετείται μία από τις αρχαιότερες και σημαντικότερες πόλεις της Φωκίδας, η Άβαι (Άβα, Άβη, Άβαι), στην κοιλάδα του ποταμού Άσσου (σημερινό Μπογδανόρεμα), ο οποίος έρεε ορμητικός μεταξύ του Ηδυλίου όρους (ανατολικός Παρνασσός) και της αρχαίας Υάμπολης, δυτικά του Υφαντίου όρους. Η πόλη, ιδρύθηκε κατά τη παράδοση, από αποίκους που ήρθαν από το Άργος με τον Άβαντα, γιο του Λυγκέα και της Υπερμνήστρας της Δαναού. Η πόλη διέθετε ναούς, θέατρο, αγορά, χάλκινα αγάλματα του Απόλλωνα, της Λητούς, της Αρτέμιδος και τον πανάρχαιο ναό του Απόλλωνα με πλούσιο μαντείο σε θησαυρούς και αναθήματα.

Το μαντείο των Αβών ήταν τόσο γνωστό που, σε αυτό εκτός από τους Έλληνες προσέφυγαν ο βασιλιάς της Λυδίας Κροίσος το 542 π.Χ., ο Μαρδόνιος το 479 π.Χ. και άλλοι. Το ναό του Απόλλωνα κατάστρεψε μαζί με την πόλη ο Ξέρξης (480 μ.Χ.) και, αργότερα οι Θηβαίοι κατά το Φωκικό Πόλεμο παρέδωσαν τον ναό στις φλόγες με τους νικηθέντες Φωκείς που κατέφυγαν εκεί ως ικέτες. Ο Παυσανίας στη συνέχεια βρήκε ερειπωμένο το ναό από τις φλόγες. Η πόλη απέφυγε την ολοκληρωτική καταστροφή στο τέλος του Β΄ Ιερού Πολέμου (366π.Χ.) γιατί μόνον αυτή από τις Φωκικές πόλεις δεν είχε λάβει μέρος στις επιθέσεις κατά του Δελφικού Ιερού.

Σημαντικός ο αρχαιολογικός χώρος της Υάμπολης και των Αβών. Το πλήθος των αρχαιολογικών ευρημάτων φανερώνει την ακμή των αρχαίων αυτών πόλεων. Οι Ρωμαίοι προσέφεραν στη πόλη αυτονομία και ο αυτοκράτορας Πόμπλιος Αίλιος Αδριανός ξανάχτισε το ναό του Απόλλωνα, χωρίς το μαντείο (117 -138 μ.Χ.). Σήμερα στη περιοχή σώζονται ερείπια από τα θεμέλια του ναού και από τα τείχη του κάστρου που ήταν από πολυγωνικά λιθάρια, με προμαχώνες και μεγαλοπρεπείς πύλες.

Αρχαιολογικά Ευρήματα

Από ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή του Έξαρχου επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι εκεί βρισκόταν η αρχαία πόλη Άβαι. Τα σημαντικότερα αρχαιολογικά ευρήματα προέρχονται από τάφους αυτής της περιοχής και φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αταλάντης. Εξίσου σημαντική θεωρείται και η εύρεση μιας επιτύμβιας στήλης ρωμαϊκών χρόνων, που αναπαριστά ανδρόγυνο σε μετωπική στάση και ισόρροπη διάταξη με δυο παιδιά. Η επιτύμβια αυτή στήλη στεγάζεται σήμερα στο μουσείο των Θηβών.

Η ακρόπολη των Αβών, σύμφωνα με τις ανασκαφές, βρίσκεται στη τοποθεσία Σμίξη, νοτιοδυτικά του Εξάρχου. Επιπλέον εκεί βρέθηκαν λείψανα Μεσοελλαδικών κτισμάτων καθώς και πλήθος λίθινων εργαλείων, πήλινα σφονδύλια, ένα χάλκινο έλασμα και ένα κανθαρόσχημο αγγείο από τεφρό πηλό.

Μνημεία - Πολιτισμός

Ένα εξαιρετικό μνημείο, του οποίου την αρχική μορφή δεν αλλοίωσαν οι μεταγενέστερες ακαλαίσθητες προσθήκες, είναι ο ναός του Αγ. Νικολάου στον ΄Εξαρχο. Είναι ένας μικρών διαστάσεων,σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός (δίστηλος ελλαδικής σχολής) με σχετικά ψηλό τρούλο και τοίχους χτισμένους από πωρόλιθους που προέρχονται πιθανόν από τα αρχαία κτίσματα της περιοχής.
Υπάρχουν διάσπαρτα ίχνη μεταγενέστερων επισκευών, προφανώς της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Η ανέγερση του ναού από τα μορφολογικά στοιχεία της τοιχοδομίας του θα πρέπει να τοποθετηθεί στον 12ο αιώνα. Το εσωτερικό του κοσμούν τοιχογραφίες στους ανατολικούς πεσσούς και στο τέμπλο του 18ου αιώνα. Κάποιες τοιχογραφίες εξαιρετικής ποιότητας και μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας, ανήκουν πιθανότατα στην αρχική φάση του μνημείου.

Ο Πολιτιστικός σύλλογος γυναικών Έξαρχου «Υάμπολις» ιδρύθηκε με σκοπό την ενασχόληση και την ανάδειξη θεμάτων πολιτισμού στην περιοχή του Έξαρχου. Στα πλαίσια αυτά αναλαμβάνει για την πνευματική ανάταση των κατοίκων τη διοργάνωση των κοινωνικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων, που περιλαμβάνουν παραδοσιακούς χορούς και μουσική.